ยทิ เอวํ อนญฺญสาธารเณ มคฺคญาณปเท กถํ น นิฏฺฐงฺคโตติ อาห ‘‘มคฺคกฺขเณปี’’ติอาทิฯ ตีสุ รตเนสุ นิฏฺฐํ คโต โหตีติ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติตญฺจ อารพฺภ ญาเณน นิฏฺฐํ นิจฺฉยํ อุปคโต โหติฯ กามญฺเจตฺถ ปฐมมคฺเคเนว สพฺพโส วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สพฺพสฺสปิ อริยสาวกสฺส กงฺขา วา วิมติ วา นตฺถิ, ตตฺถ ปน ยถา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส อรหโต สวิสเย ญาณํ สวิเสสํ โอคาหติ, น ตถา อนาคามิอาทีนนฺติ รตนตฺตเย สาติสยํ ญาณนิจฺฉยคมนํ สนฺธาย ‘‘อคฺคมคฺควเสน ตตฺถนิฏฺฐาคมนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยํ ปเนตฺถ อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนา

[300] ชงฺคลานนฺติ เอตฺถ โย นิปิจฺฉเลน อมุทุโก นิรุทกตาย ถทฺธลูขภูมิปฺปเทโส, โส ‘‘ชงฺคโล’’ติ วุจฺจติฯ ตพฺพหุลตาย ปน อิธ สพฺโพ ภูมิปฺปเทโส ชงฺคโล, ตสฺมิํ ชงฺคเล ชาตา, ภวาติ วา ชงฺคลา, เตสํ ชงฺคลานํฯ เอวญฺหิ นทีจรานมฺปิ หตฺถีนํ สงฺคโห กโต โหติฯ สโมธาตพฺพานํ วิย หิ สโมธายกานมฺปิ ชงฺคลคฺคหเณน คเหตพฺพโตฯ ปถวีตลจารีนนฺติ อิมินา ชลจาริโน น นิวตฺเตติ อทิสฺสมานปาทตฺตาฯ ปาณานนฺติ สาธารณวจนมฺปิ ‘‘ปทชาตานี’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสนิวิฏฺฐเมว โหตีติ อาห ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติฯ ‘‘มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11) คต-สทฺโท อนตฺถนฺตโร วิย, ชาต-สทฺโท อนตฺถนฺตโรติ อาห ‘‘ปทชาตานีติ ปทานี’’ติฯ สโมธานนฺติ สมวโรธํ, อนฺโตคมํ วาฯ มหนฺตตฺเตนาติ วิปุลภาเวนฯ

กุสลา ธมฺมาติ อนวชฺชสุขวิปากา ธมฺมา, น อนวชฺชมตฺตธมฺมาฯ กุสลตฺติเก อาคตนเยน หิ อิธ กุสลา ธมฺมา คเหตพฺพา, น พาหิติกสุตฺเต อาคตนเยนฯ จตุพฺพิโธ สงฺคโหติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เอกวิโธเวตฺถ สงฺคโห อธิปฺเปโตติ? น, อตฺถํ อคฺคเหตฺวา อนิทฺธาริตตฺถสฺส สทฺทสฺเสว คหิตตฺตาฯ

สงฺคห-สทฺโท ตาว อตฺตโน อตฺถวเสน จตุพฺพิโธติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ อตฺโถปิ วา อนิทฺธาริตวิเสโส สามญฺเญน คเหตพฺพตํ ปตฺโต ‘‘สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ สงฺคห-สทฺเทน วจนียตํ คโตติ น โกจิ โทโส, นิทฺธาริเต วิเสเส ตสฺส เอกวิธตา สิยา, น ตโต ปุพฺเพติฯ สชาติสงฺคโหติ สมานชาติยา, สมานชาติกานํ วา สงฺคโหฯ ธาตุกถาวณฺณนายํ ปน ‘‘ชาติสงฺคโห’’อิจฺเจว วุตฺตํ, ตํ ชาติ-สทฺทสฺส สาเปกฺขสทฺทตฺตา ชาติยา สงฺคโหติ วุตฺเต อตฺตโน ชาติยาติ วิญฺญายติ สมฺพนฺธารหสฺส อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อิธ ปน รูปกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. 594) วิย ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สชาติสงฺคโห’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ สญฺชาติ, สญฺชาติยา สงฺคโห สญฺชาติสงฺคโห, สญฺชาติเทสวเสน สงฺคโหติ อตฺโถฯ ‘‘สพฺเพ รถิกา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ รถโยธา รเถน ยุชฺฌนกิริยาย เอกสงฺคโหติฯ ‘‘สพฺเพ ธนุคฺคหา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ อิสฺสาสา ธนุนา วิชฺฌนกิริยาย เอกสงฺคโหติ อาห ‘‘เอวํ กิริยวเสน สงฺคโห’’ติฯ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺติ รูปกฺขนฺเธน เอกสงฺคหํ รูปกฺขนฺโธเตว คณิตํ, คหณํ คตนฺติ อตฺโถฯ

ทิยฑฺฒเมว สจฺจํ ภชติ มคฺคสจฺจทุกฺขสจฺเจกเทสภาวโตฯ สจฺเจกเทสนฺโตคธมฺปิ สจฺจนฺโตคธเมว โหตีติ อาห ‘‘สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ สาสนโต จ โลกโต จ อุปมํ อาห ริตฺวา ทีเปตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาธิกมิทํ, ภิกฺขเว, ทิยฑฺฒสิกฺขาปทสตนฺติ อิทํ ยสฺมิํ กาเล ตํ สุตฺตํ เทสิตํ, ตทา ปญฺญตฺตสิกฺขาปทวเสน วุตฺตํ, ตโต ปรํ ปน สาธิกานิ ทฺเวสตานิ สิกฺขาปทานีติฯ สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา อธิสีลสิกฺขายฯ เอตฺถ จ ‘‘สีลํ สิกฺขนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตี’’ติ วิสโมยํ อุปญฺญาโสฯ ตตฺถ หิ โย ปหาตพฺพํ ปชหติ, สํวริตพฺพโต สํวรํ อาปชฺชติ, อยมสฺส อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ เจตโส อวิกฺเขโป, อยมสฺส อธิจิตฺตสิกฺขาฯ ยา ตตฺถ วีมํสา, อยมสฺส อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิติ โส กุลปุตฺโต สรูปโต ลพฺภมานา เอว ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ ทีปิโต, น สิกฺขานํ อนฺโตคธตามตฺเตนฯ

เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘โย ตถาภูตสฺส สํวโร, อยเมตฺถ อธิสีลสิกฺขา, โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, อยเมตฺถ อธิจิตฺตสิกฺขา, ยา ตถาภูตสฺส ปญฺญา, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อิมา ติสฺโส สิกฺขา ตสฺมิํ อารมฺมเณ ตาย สติยา เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี’’ติฯ อิธ ปน สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา สจฺจ-สทฺทาภิเธยฺยตามตฺเตน จตูสุ สจฺเจสุ คณนนฺโตคธา โหนฺตีติ? น, ตตฺถาปิ หิ นิปฺปริยายโต อธิสีลสิกฺขาว ลพฺภติ, อิตรา ปริยายโตติ กตฺวา ‘‘สิกฺขานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

จตูสุ อริยสจฺเจสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ จ ตโต อมุจฺจิตฺวา ตสฺเสว อนฺโตคธตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ยถา จ เอกสฺส หตฺถิปทสฺสา’’ติอาทินา ทสฺสิตา หตฺถิปโทปมา สมตฺถิตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอกสฺมิมฺปิ ทฺวีสุปิ ตีสุปิ สจฺเจสุ คณนํ คตา ธมฺมาติ อิทํ น กุสลตฺติกวเสเนว เวทิตพฺพํ, อถ โข ติกทุเกสุ ยถารหํ ลพฺภมานปทวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ สจฺเจ คณนํ คโต ธมฺโม อสงฺขตธมฺโม ทฏฺฐพฺโพ, ทฺวีสุ สจฺเจสุ คณนํ คตา กุสลา ธมฺมา, ตถา อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา จ ธมฺมา, ตีสุ สจฺเจสุ คณนํ คตา สงฺขตา ธมฺมา, เอวํ อญฺเญสมฺปิ ติกทุกปทานํ วเสน อยมตฺโถ ยถารหํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ…เป.… คตาว โหนฺตี’’ติฯ เอกเทโส หิ สมุทายนฺโตคธตฺตา วิเสโส วิย สามญฺเญน สมูเหน สงฺคหํ ลภติฯ เตนาห ‘‘สจฺจานํ อนฺโตคธตฺตา’’ติฯ เทสนานุกฺกโมติ อริยสจฺจานิ อุทฺทิสิตฺวา ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวเสน ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิภชนํฯ ตตฺถ จ รูปกฺขนฺธนิทฺเทสวเสนอาทิโต อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยา วิภชนนฺติฯ อยํ อิมิสฺสา เทสนาย อนุกฺกโมฯ

[301] ตํ ปเนตํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุชาตนฺติ สุนฺทรํ, สุสณฺฐิตํ สุปริณตญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ เปสิโยติ วิลีเวฯ มุทุภาวโต กุจฺฉิภาคํ อาทายฯ อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเสติ ปญฺจธา ภินฺนโกฏฺฐาเสสุ อิตเร จ จตฺตาโร โกฏฺฐาเสฯ อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเสติอาทิโต จตุธา ภินฺนโกฏฺฐาเสสุ อิตเร จ ตโย โกฏฺฐาเสฯ

ราชปุตฺตูปมายาติ รญฺโญ เชฏฺฐปุตฺตอุปมายฯ นฺติ ปิฬนฺธนํฯ อุเร วายามชนิตอริยชาติยา โอรโสฯ

มุขโต ชาโตติ มุขโต นิคฺคตธมฺมเทสนาย ชาโต, พุทฺธานํ วา ธมฺมกายสฺส มุขภูตอริยธมฺมโต ชาโตฯ ตโต เอว ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโตฯ สตฺถุ ธมฺมทายาทสฺเสว คหิตตฺตา ธมฺมทายาโทฯ เตนาห ‘‘โน อามิสทายาโท’’ติฯ นฺติ ‘‘ภควโต ปุตฺโต’’ติอาทิวจนํฯ มหาปญฺญตาทิคุเณหิ สาติสยํ อนุปุพฺพภาเว ฐิตตฺตา สมฺมา ยถาภูตํ วทมาโน วตฺตุํ สกฺโกนฺโต วเทยฺยฯ

อกุโตภยํ นิพฺพานํ นิพฺพานคามินิญฺจฯ ราครชาทีนํ วิคเมน วิคตรชํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ภิกฺขูนํ ปโรสหสฺสํ ปยิรุปาสตีติ โยชนาฯ

‘‘เสเวถ ภชถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘ปณฺฑิตา ภิกฺขู อนุคฺคาหกา’’ติฯ ปณฺฑิตาปิ สมานา น อปฺปสฺสุตา, อถ โข โอวาทานุสาสนีหิ อนุคฺคาหกาติ ปุริมา อุปมา เถรสฺเสว วเสน อุทาหฏา, ทุติยา ปน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ วเสน อุทาหฏาฯ

[302] อชฺฌตฺติกาติ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนาฯ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ปททฺวเยนปิ ตํตํปาฏิปุคฺคลิกธมฺมา วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อุภยมฺเปตํ นิยกาธิวจนเมวา’’ติฯ สสนฺตติปริยาปนฺนตาย ปน อตฺตาติ คเหตพฺพภาวูปคมนวเสน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํ, ตํตํสตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย ปจฺจตฺตํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. 1.307) ‘‘อตฺตนิ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺจ ปวตฺตตฺตา ปจฺจตฺต’’นฺติฯ กกฺขฬนฺติ กถินํฯ ยสฺมา ตํ ถทฺธภาเวน สหชาตานํ ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมา ‘‘ถทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ขริคตนฺติ ขรสภาเวสุ คตํ ตปฺปริยาปนฺนํ, ขรสภาวเมวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ขรสภาวํ ผรุสากาเรน อุปฏฺฐานโต ผรุสาการํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ผรุส’’นฺติฯ อุปาทินฺนํ นาม สรีรฏฺฐกํฯ ตตฺถ ยํ กมฺมสมุฏฺฐานํ, ตํ นิปฺปริยายโต ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วุจฺจติ, อิตรํ อนุปาทินฺนํฯ ตทุภยมฺปิ อิธ ตณฺหาทีหิ อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน อุปาทินฺนเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สรีรฏฺฐกญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาทินฺนนฺติ อภินิวิฏฺฐํฯ มมนฺติ คหิตํฯ อหนฺติ ปรามฏฺฐํ ฯ ธาตุกมฺมฏฺฐานิกสฺสาติ จตุธาตุววตฺถานวเสน ธาตุกมฺมฏฺฐานํ ปริหรนฺตสฺสฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ธาตุกมฺมฏฺฐาเนฯ ตีสุ โกฏฺฐาเสสูติ ติปฺปกาเรสุ โกฏฺฐาเสสุฯ น หิ เต ตโย จตฺตาโร โกฏฺฐาสาฯ

วุตฺตปฺปการาติ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการาฯ นานาสภาวโตติ สติปิ กกฺขฬภาวสามญฺเญ สสมฺภารวิภตฺติโต ปน เกสาทิสงฺฆาตคตนานาสภาวโตฯ อาลโยติ อเปกฺขาฯ นิกนฺตีติ นิกามนาฯ ปตฺถนาติ ตณฺหาปตฺถนาฯ ปริยุฏฺฐานนฺติ ตณฺหาปริยุฏฺฐานํฯ คหณนฺติ กามุปาทานํฯ ปรามาโสติ ปรโต อามสนา มิจฺฉาภินิเวโสฯ น พลวา อาลยาทิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิภงฺเค พาหิราปิ ปถวีธาตุ วิตฺถาเรเนว วิภตฺตาติ? ยถาธมฺมเทสนตฺตา ตตฺถ วิตฺถาเรเนว เทสนา ปวตฺตา, ยถานุโลมเทสนตฺตา ปเนตฺถ วุตฺตนเยน เทสนา สํขิตฺตาฯ

โยเชตฺวา ทสฺเสตีติ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺเสติฯ สาติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุฯ สุขปริคฺคโห โหติ ‘‘น เม โส อตฺตา’’ติฯ สิทฺเธ หิ อนตฺตลกฺขเณ ทุกฺขลกฺขณํ อนิจฺจลกฺขณญฺจ สิทฺธเมว โหติ สงฺขตธมฺเมสุ ตทวินาภาวโตติฯ วิสูกายตีติ วิสูกํ วิรูปกิริยํ ปวตฺเตติฯ สา ปน อตฺถโต วิปฺผนฺทนเมวาติ อาห ‘‘วิปฺผนฺทตี’’ติฯ อสฺสาติ อชฺฌตฺติกาย ปถวีธาตุยาฯ อเจตนาภาโว ปากโฏ โหติ ธาตุมตฺตตาย ทสฺสนโตฯ ตํ อุภยมฺปีติ ตํ ปถวีธาตุทฺวยมฺปิฯ

ตโต วิเสสตเรนาติ ตโต พาหิรมหาปถวิโต วิเสสวนฺตตเรน, ลหุตเรนาติ อตฺโถฯ กุปฺปตีติ ลุปฺปติฯ วิลียมานาติ ปกติอุทเก โลณํ วิย วิลยํ คจฺฉนฺตีฯ อุทกานุคตาติ อุทกํ อนุคตา อุทกคติกาฯ เตนาห ‘‘อุทกเมว โหตี’’ติฯ อภาโว เอว อภาวตา, น ภวตีติ วา อภาโว, ตถาสภาโว ธมฺโมฯ ตสฺส ภาโว อภาวตาฯ วโย วินาโส ธมฺโม สภาโว เอตสฺสาติ วยธมฺโม, ตสฺส ภาโว วยธมฺมตา, อตฺถโต ขโย เอวฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺต’’นฺติฯ วิทฺธํสนภาวสฺส ปน ปเวทิตพฺพตฺตา กามํ อนิจฺจลกฺขณเมว วุตฺตํ สรูปโต, อิตรานิปิ อตฺถโต วุตฺตาเนวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ

มตฺตํ ขณมตฺตํ ติฏฺฐตีติ มตฺตฏฺโฐ, อปฺปมตฺตฏฺโฐ มตฺตฏฺฐโก, อติอิตฺตรขณิโกติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริตฺตฏฺฐิติกสฺสา’’ติฯ ฐิติปริตฺตตายาติ เอกจิตฺตปวตฺติมตฺตตาฐานลกฺขณสฺส อิตรภาเวน ฯ เอกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติกฺขณมตฺเตเนว หิ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนกฺขโณ ปริจฺฉินฺโนฯ เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ

ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขา เวทนาฯ อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสฺเวว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา วุตฺตาฯ เกวลาติ อตฺตนิจฺจภาเวน อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกน จิตฺเตน สหิตา เอกจิตฺตกฺขณิกาฯ ลหุโส วตฺตเต ขโณติ ตาย เอว เอกกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ วีติวตฺตตีติ อตฺโถฯ อิทนฺติ คาถาวจนํฯ

ยสฺมา สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อปราปรสญฺจรณํ ลภมานเมว ปวตฺตติ, น อลภมานํ, ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํฯ ตถา มหาภูตานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติฯ ปถวีธาตุยา หิ อาโปธาตุอาทีนํ วา อญฺญตรปโกเปน พลสมฺปนฺโนปิ ปุริโส ปตฺถทฺธกาโย วา, อติสาราทิวเสน กิลินฺนปูติกาโย วา, มหาฑาหปเรโต วา, สญฺฉิชฺชมานสนฺธิพนฺธโน วา หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณาติฯ กพฬีการาหารานํ ยุตฺตกาเล ลภนฺตสฺเสว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อลภนฺตสฺส ปริกฺขยํ คจฺฉติ, วิญฺญาเณ ปวตฺตมาเนเยว จ ชีวิตํ ปวตฺตติ, น ตสฺมิํ อปฺปวตฺตมาเนฯ ชีวิตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อิริยาปถูปนิพทฺธตาสีตุณฺหูปนิพทฺธตาทีนํ สงฺคโหฯ จตุนฺนญฺหิ อิริยาปถานํ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ชีวิตํ ปวตฺตติ, อญฺญตรสฺส ปน อธิมตฺตตาย อายุสงฺขารา อุปจฺฉิชฺชนฺติ, สีตุณฺหานมฺปิ สมวุตฺติตํ ลภมานเมว ปวตฺตติ, อติสีเตน ปน อติอุณฺเหน วา อภิภูตสฺส วิปชฺชตีติฯ

ตณฺหุปาทินฺนสฺสาติ อิมินา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนตากิตฺตเนน สรสปภงฺคุตํเยว วิภาเวติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย ตณฺหาคฺคาหสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาย มานคฺคาหสฺส อนตฺตานุปสฺสนาย ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต เอกํเสเนว ตีหิ อนุปสฺสนาหิ คาหาปิ วิคจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘โนเตว โหตี’’ติฯ เอกํเยว อาคตํ พาหิราย ปถวีธาตุยา อนฺตรธานทสฺสนปวตฺตโชตนายฯ

ปริคฺคหนฺติ ธาตุปริคฺคหณํฯ ปฏฺฐเปนฺโตติ อารภนฺโต เทเสนฺโตฯ โสตทฺวาเร พลํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ กมฺมฏฺฐานิกสฺส พลทสฺสนาปเทเสน กมฺมฏฺฐานสฺส อานุภาวํ ทสฺเสติฯ วาจาย ฆฏฺฏนเมว วุตฺตํ โสตทฺวาเร พลทสฺสนภาวโตฯ พลนฺติ จ พาหิราย วิย อชฺฌตฺติกายปิ ปถวีธาตุยา อเจตนาภาวทสฺสเนน รุกฺขสฺส วิย อกฺโกสนฺเตปิ ปหรนฺเตปิ นิพฺพิการตาฯ สมฺปติวตฺตมานุปฺปนฺนภาเวนาติ ตทา ปจฺจุปฺปนฺนภาเวนฯ สมุทาจารุปฺปนฺนภาเวนาติ อาปาถคเต ตสฺมิํ อนิฏฺเฐ สทฺทารมฺมเณ อารมฺมณกรณสงฺขาตอุปฺปตฺติวเสน โสตทฺวาเร ชวนเวทนา ทุกฺขาติ วจนโตฯ ตถา หิ ‘‘อุปนิสฺสยวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เวทนาทโยปีติ ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถ วุตฺตเวทนา เจว สญฺญาทโย จฯ เต หิ ผสฺเสน สมานภูมิกา น ปุพฺเพ วุตฺตเวทนาฯ ธาตุสงฺขาตเมว อารมฺมณนฺติ ยถาปริคฺคหิตํ ปถวีธาตุสงฺขาตเมว วิสยํฯ ปกฺขนฺทตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อนิจฺจนฺติปิ ทุกฺขนฺติปิ อนตฺตาติปิ สมฺมสนวเสน อนุปวิสติฯ เอเตน พหิทฺธาวิกฺเขปาภาวมาห, ปสีทตีติ ปน อิมินา กมฺมฏฺฐานสฺส วีถิปฏิปนฺนตํฯ สนฺติฏฺฐตีติ อิมินา อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน อวตฺถานํ ปฏิปกฺขาภิภเวน นิจฺจลภาวโตฯ วิมุจฺจตีติ อิมินา ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหโต วิเสเสน มุจฺจนํฯ อฏฺฐกถายํ ปน สมุฏฺฐานวเสน อตฺโถ วุตฺโต ‘‘อธิโมกฺขํ ลภตี’’ติฯ โสตทฺวารมฺหิ อารมฺมเณ อาปาถคเตติ อิทํ มูลปริญฺญาย มูลทสฺสนํฯ โสตทฺวาเรหิ อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนานํ อโยนิโส อาวชฺชยโต โวฏฺฐพฺพนวเสน อิฏฺเฐ อารมฺมเณ โลโภ, อนิฏฺเฐ จ ปฏิโฆ อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร ปน ‘‘อิตฺถี, ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิ โหติ, ตสฺส ปญฺจทฺวารชวนํ มูลํ, สพฺพํ วา ภวงฺคาทิฯ เอวํ มโนทฺวารชวนสฺส มูลวเสน ปริญฺญาฯ อาคนฺตุกตาวกาลิกปริญฺญา ปน ปญฺจทฺวารชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน อิตรภาววเสน จ เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สติปฏฺฐานสํวณฺณนายํ วุตฺโต เอวฯ

ยาถาวโต ธาตูนํ ปริคฺคณฺหนวเสน กตปริคฺคหสฺสปิ อนาทิกาลภาวนาวเสน อโยนิโส อาวชฺชนํ สเจปิ อุปฺปชฺชติฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวาติ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจตํ ปตฺวาฯ เอกํ ทฺเว วาเร อาเสวนํ ลภิตฺวา, น อาเสวนปจฺจยํฯ น หิ อุเปกฺขาสหคตาเหตุกจิตฺตํ อาเสวนปจฺจยภูตํ อตฺถิฯ

ยทิ สิยา, ปฏฺฐาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว, อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอกํ (ปฏฺฐา. 1.1.221), อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค เอก’’นฺติ (ปฏฺฐา. 1.1.152) จ ปน วุตฺตํฯ เอกํ ทฺเว วาเรติ เอตฺถ จ เอกคฺคหณํ วจนสิลิฏฺฐตาย วเสน วุตฺตํฯ น หิ ทุติเย โมฆวาเร เอกวารเมว โวฏฺฐพฺพนํ ปวตฺตติฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ตสฺส ปวตฺติํ สนฺธาย เอกวารคฺคหณํ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติํ สนฺธาย ทฺเววารคฺคหณํฯ ตตฺถ ทุติยํ ตติยญฺจ ปวตฺตมานํ ลทฺธาเสวนํ วิย โหติฯ ยสฺมา ปน ‘‘โวฏฺฐพฺพนํ ปตฺวา เอกํ ทฺเว วาเรอาเสวนํ ลภิตฺวา จิตฺตํ ภวงฺคเมว โอตรตี’’ติ อิทํ ทุติยโมฆวารวเสน วุตฺตํ ภเวยฺยฯ โส จ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอว โหตีติ อภิธมฺมฏฺฐกถายํ นิยมิโตฯ อิธ ปน ติกฺขานุปสฺสนานุภาเวน อกุสลุปฺปตฺติยา อสมฺภววเสน อโยนิโสว อาวชฺชโต อโยนิโส ววตฺถานํ สิยา, น โยนิโส, ตสฺมิญฺจ ปวตฺเต มหติ อติมหติ วา อารมฺมเณ ชวนํ น อุปฺปชฺเชยฺยาติ อยมตฺโถ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพฯ

เอตสฺเสว วา สติปิ ทุวิธตาปริกปฺปเน โส จ ยทิ อนุโลเม เวทนาตฺติเก ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเว, น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วุตฺตํ สิยา, (ลพฺเภยฺย), น จ วุตฺตํฯ ยทิ ปน โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, กุสลากุสลานมฺปิ สิยาฯ น หิ อาเสวนปจฺจยํ ลทฺธุํ ยุตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยตาปิ ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย โหตีติ อวุตฺโต อตฺถิ, โวฏฺฐพฺพนสฺส ปน กุสลากุสลานํ อาเสวนปจฺจยภาโว อวุตฺโต – ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นาเสวนปจฺจยาฯ อกุสลํ…เป.… นาเสวนปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.93-94) วจนโต ปฏิกฺขิตฺโต จฯ อถาปิ สิยา อสมานเวทนานํ วเสเนว วุตฺตนฺติ จ, เอวมปิ ยถา – ‘‘อาวชฺชนา กุสลานํ ขนฺธานํ อกุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.1.417) วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยาฯ

ตํ ชาติเภทา น วุตฺตนฺติ เจ? ภูมิภินฺนสฺส กามาวจรสฺส รูปาวจราทีนํ อาเสวนปจฺจยภาโว วิย ชาติภินฺนสฺสปิ ภเวยฺยาติ วตฺตพฺโพ เอว สิยา, อภินฺนชาติกสฺส จ วเสน ยถา – ‘‘อาวชฺชนา สเหตุกานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํฯ ตสฺมา เวทนาตฺติเกปิ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค เอกํ, น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน เอก’’นฺติ เอวํ คณนาย นิทฺธาริยมานาย โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวา อยํ โมฆวาโร อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพฯ

โวฏฺฐพฺพนํ ปน วีถิวิปากสนฺตติยา อาวฏฺฏนโต อาวชฺชนา, ตโต วิสทิสสฺส ชวนสฺส กรณโต มนสิกาโรติ จ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย, เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ‘‘โวฏฺฐพฺพนํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ น วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว (ปฏฺฐา. 1.1.417) วุตฺตํ, ตมฺปิ โวฏฺฐพฺพนโต ปรํ จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ วา ชวนานํ อารมฺมณปุเรชาตํ ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ รูปาทิํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ โวฏฺฐพฺพนํ ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวาติ จ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวาติ อตฺโถ, น ชวนภาเวนาติฯ อาเสวนํ ลภิตฺวาติ เจตฺถ อาเสวนํ วิย อาเสวนนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ วิปฺผาริกตฺตา จสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ปวตฺติเยว เจตฺถ อาเสวนสทิสตาฯ วิปฺผาริกตาย หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตา จสฺส วุจฺจติฯ วิปฺผาริกมฺปิ ชวนํ วิย อเนกกฺขตฺตุํ อปฺปวตฺติยา อสุปฺปติฏฺฐิตตาย จ น นิปฺปริยายโต อาเสวนภาเวน วตฺตตีติ น อิมสฺส อาเสวนตฺถํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ผลจิตฺเตสุ มคฺคปริยาโย วิย ปริยายวเสน วุตฺตํฯ

อยนฺติ ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วุตฺโต เอกวารมฺปิ ราคาทีนํ อนุปฺปาทนวเสน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต โยคาวจโรฯ โกฏิปฺปตฺโตติ มตฺถกํ ปตฺโตฯ ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตฺตา วิสทวิปสฺสนาญาณตาย ติกฺขวิปสฺสโกฯ อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติ ‘‘เอวํ เม ชวนํ ชวิต’’นฺติ สารมฺมณสฺส ชวนสฺส หุตฺวา อภาวววตฺถาปนสฺส กมฺมฏฺฐานภาวโต, ตถา อาวชฺชนวเสน วา ตํ อารมฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตาวเทว มูลกมฺมฏฺฐานภูตํ อารมฺมณํ ปริคฺคหิตเมว โหติฯ ทุติยสฺส ปน วเสนาติ ‘‘อปรสฺส ราคาทิวเสน เอกวารํ ชวนํ ชวตี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส นาติติกฺขวิปสฺสกสฺส วเสน ‘‘ตสฺส ธาตารมฺมณเมว จิตฺตํ ปกฺขนฺทตี’’ติอาทินา อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตตฺตาฯ ‘‘ตเมนํ อุปธิปหานาย ปฏิปนฺนํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคาย กทาจิ กรหจิ สติสมฺโมสา อุปธิปฏิสํยุตฺตา สรสงฺกปฺปา สมุทาจรนฺติฯ

ทนฺโธ อุทายิ สตุปฺปาโท, อถ โข นํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตี’’ติ ลฏุกิโกปเมฯ ตสฺส หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘โสตาปนฺนาทโย ตาว ปชหนฺตุ, ปุถุชฺชโน กถํ ปชหตี’’ติ โจทนํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘อารทฺธวิปสฺสโก หิ สติสมฺโมเสน สหสา กิเลเส อุปฺปนฺเน ‘มาทิสสฺส นาม ภิกฺขุโน กิเลโส อุปฺปนฺโน’ติ สํเวคํ กตฺวา วีริยํ ปคฺคยฺห วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺเคน กิเลเส สมุคฺฆาเตติ, อิติ โส ปชหติ นามา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส ธาตารมฺมณเมว จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติอาทินา อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคตตฺตา’’ติอาทิฯ อินฺทฺริยภาวเน จ มชฺฌิมสฺส วเสน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ปริคฺคหวเสนาติ ธาตุปริคฺคหวเสนฯ มมฺมจฺเฉทนาทิวเสน ปวตฺตอกฺโกสนาทิํ อนิฏฺฐํ อารมฺมณํ ปตฺวา โสตทฺวาเร กิลมติ ปุคฺคโล, ตถา โปถนปหรณาทิกํ อนิฏฺฐํ อารมฺมณํ ปตฺวา กายทฺวาเร กิลมติฯ

สมุทาจรนฺตีติ สพฺพโส อุทฺธํ อาจรนฺติฯ ตยิทํ อมนาเปหิ สมุทาจรณํ นาม โปถนปหรณาทิวเสน อุปกฺกมนเมวาติ อาห ‘‘อุปกฺกมนฺตี’’ติ, พาธนฺตีติ อตฺโถฯ ตถาสภาโวติ ยถา ปาณิปฺปหาราทีหิ ฆฏฺฏิตมตฺโต วิการํ อาปชฺชติ, ตถาสภาโวฯ ‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ, ภิกฺขเว, กกเจนา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.232) โอวาททานํ นาม อนญฺญสาธารณํ พุทฺธานํเยว อาเวณิกนฺติ อาห ‘‘วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตาติ อนุสฺสรนฺโตปิ…เป.… กกจูปโมวาทํ อนุสฺสรนฺโตปี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสปิ ปริยตฺติธมฺมภาวโตติ เกจิ ฯ ยํ ปน กกโจกนฺตเกสุปิ มนุสฺเสสุ อปฺปทุสฺสนํ นิพฺพิการํ, ตํ สตฺถุสาสนํ อนุสฺสรนฺโตปิ สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ ธมฺมํ อนุสฺสรติเยวาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขุโน คุณนฺติ อริยธมฺมาธิคมนสิทฺธํ คุณมาหฯ โส จ สพฺเพสมฺปิ อริยานํ คุโณติ ตํ อนุสฺสรนฺโตปิ สงฺฆํ อนุสฺสรติ เอวาติ วุตฺตํฯ

วิปสฺสนุเปกฺขา อธิปฺเปตา, ตสฺมา อุเปกฺขา กุสลนิสฺสิตา น สณฺฐาตีติ วิปสฺสนาวเสน สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต อชฺฌุเปกฺขนํ น ลภตีติ อตฺโถฯ

ฉฬงฺคุเปกฺขาติ ฉฬงฺคุเปกฺขา วิย ฉฬงฺคุเปกฺขา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ นิพฺพิการตาสามญฺเญน ฯ เตนาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ ฉฬงฺคุเปกฺขาฐาเน ฐเปติ ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม’’ติอาทินา อตฺตมนตํ อาปชฺชนฺโตฯ

[303] อาโปคตนฺติ อาพนฺธนวเสน อาโป, ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ, สภาเวเนว อาโปภาวํ วา ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน โส อาโปภาวสงฺขาโต อลฺลยูสภาโว สสมฺภารปถวีสสมฺภารอุทกาทิคเต สพฺพสฺมิมฺปิ อาปสฺมิํ วิชฺชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพอาเปสุ คตํ อลฺลยูสภาวลกฺขณ’’นฺติ, ทฺรวภาวลกฺขณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปกุปฺปตี’’ติ ปากติกปโกปํ สนฺธายาห ‘‘โอฆวเสน วฑฺฒตี’’ติฯ เตนาห ‘‘อยมสฺส ปากติโก ปโกโป’’ติฯ อิตรํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อาโปสํวฏฺฏกาเล ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ โอคมนนฺติ ปริยาทานํ อธิปฺเปตํ, น อโธคมนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อุทฺธเน…เป.… ปาปุณนฺตี’’ติฯ

[304] สพฺพเตเชสุ คตนฺติ อินฺธนาทิวเสน อเนกเภเทสุ สพฺเพสุ เตโชโกฏฺฐาเสสุ คตํ ปวตฺตํฯ ยถา ปีติ เอว ปีติคตํ, เอวํ เตโช เอว เตโชคตํ, เตชนวเสน ปวตฺติมตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอวํ อาโปคตํ, วาโยคตญฺจ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปุริเม’’ติอาทิฯ เอกาหิกชราทิภาเวนาติ เอกาหิกาทิชราเภเทนฯ อุสุมชาโตติ อุสฺมาภิภูโตฯ ชีรตีติ ชิณฺโณ โหติฯ เตโชธาตุวเสน ลพฺภมานา อิมสฺมิํ กาเย ชราปวตฺติ ปากฏชราวเสน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยเวกลฺลตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วลิปลิตาทิภาวนฺติ วลิตปลิตภาวํ, องฺคปจฺจงฺคานํ สิถิลภาวญฺจฯ กุปฺปิเตนาติ ขุภิเตนฯ สตกฺขตฺตุํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา สีตูทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปีติ วทนฺติฯ สรีเร ปกติอุสุมํ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรสฺส ทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห ปริทาโหติ อยเมว เตสํ วิเสโสฯ อสิตนฺติ สุตฺตํฯ ขายิตนฺติ ขาทิตํฯ สายิตนฺติ อสฺสาทิตํฯ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉตีติ สมเวปากินิยา คหณิยา วเสน วุตฺตํฯ อสมฺมาปริปาโกปิ วิสมปากินิยา คหณิยา วเสน เวทิตพฺโพฯ รสาทิภาเวนาติ รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชสุกฺกภาเวนฯ วิเวกนฺติ ปุถุภาวํ อญฺญมญฺญํ วิสทิสภาวํฯ

อสิตาทิเภทสฺส อาหารสฺส ปริณาเม รโส โหติ, ตํ ปฏิจฺจ รสธาตุ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ เอวํ รสสฺส ปริณาเม ‘‘รุธิร’’นฺติอาทินา สพฺพํ เนตพฺพํฯ

หริตนฺตนฺติ หริตเมว, อนฺต-สทฺเทน ปทวฑฺฒนํ กตํ ยถา ‘‘วนนฺตํ สุตฺตนฺต’’นฺติฯ จมฺมนิลฺเลขนํ จมฺมํ ลิขิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํฯ

[305] อุคฺคารหิกฺการาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทฺเทกขีปนาทิปวตฺตกวาตานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุจฺจารปสฺสาวาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตเสมฺหลสิกาทินีหรณวาตสฺส เจว อุสุมวาตสฺส จ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยทิปิ กุจฺฉิ-สทฺโท อุทรปริยาโย, โกฏฺฐ-สทฺเทน ปน อพฺภนฺตรสฺส วุจฺจมานตฺตา ตทวสิฏฺโฐ อุทรปเทโส อิธ กุจฺฉิ-สทฺเทน วุจฺจตีติ อาห ‘‘กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา’’ติฯ สมิญฺชนปสารณาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาโลกนวิโลกนอุทฺธรณาทิกา สพฺพา กายิกกิริยา สงฺคหิตาฯ อวสวติ อุทกํ เอตสฺมาติ โอสฺสวนํ, ฉทนนฺโตฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ

[306] นิสฺสตฺตภาวนฺติ อนตฺตกตํฯ ยถาทสฺสิตา หิ จตสฺโส ธาตุโย อนตฺตนิยํ เกวลํ ธาตุมตฺตา นิสฺสตฺตนิชฺชีวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ปริวาริโตติ ปริวาริตภาเวน ฐิโต ปริวุโตฯ เตนาห ‘‘เอตานี’’ติอาทิ, กฏฺฐาทีนิ สนฺนิเวสวิเสสวเสน ฐปิตานีติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถา อคารสมญฺญาย ภาวโตฯ เตนาห ‘‘กฏฺฐาทีสุ ปนา’’ติอาทิฯ ยทตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา กฏฺฐาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กามํ เหฏฺฐา ‘‘มตฺตฏฺฐกสฺส กายสฺสา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.302) อวิภาเคน เอกเทเสน จ อุปาทารูปมฺปิ กถิตํ, ตถา เวทนาทโย ขนฺธภาเวน ปริคฺคเหตฺวา น กถิตา, ตถา ตณฺหาปิ สมุทยสจฺจภาเวนฯ อิตรานิ ปน สจฺจานิ สพฺเพน สพฺพํ น กถิตานิฯ เตเนวาห ‘‘เหฏฺฐา…เป.… น กถิตานี’’ติฯ จกฺขุปสาเท นิรุทฺเธติ จกฺขุปสาเท วินฏฺเฐฯ อุปหเตติ ปุพฺพกิมิอาทีหิ อุปทฺทุเตฯ ปลิพุทฺเธติ ปุพฺพาทิอุปฺปตฺติยา วินา ปฏิจฺฉาทิเตฯ ตชฺโชติ ตสฺสานุรูโป, จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติยา อนุรูโปติ อตฺโถฯ

จกฺขุสฺส รูปารมฺมเณ อาปาถคเต อุปฺปชฺชนมนสิกาโร หทยสนฺนิสฺสโยปิ จกฺขุมฺหิ สติ โหติ, อสติ น โหตีติ กตฺวา ‘‘จกฺขุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนมนสิกาโร’’ติ วุตฺโตฯ ภวงฺคาวฏฺฏนํ ตสฺส ยถา อารมฺมณปจฺจเย, เอวํ ปสาทปจฺจเยปิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จกฺขุญฺจ รูเป จ ปฏิจฺจา’’ติฯ นฺติ จกฺขุทฺวาเร กิริยมโนธาตุจิตฺตํฯ อญฺญวิหิตสฺสาติ อญฺญารมฺมณปสุตสฺสฯ ตทนุรูปสฺสาติ เตสํ จกฺขุรูปตทาโภคานํ อนุรูปสฺสฯ

จตฺตาริ สจฺจานิ ทสฺเสติ สรูปโต อตฺถาปตฺติโต จาติ อธิปฺปาโยฯ ตปฺปกาโร ภูโต, ตปฺปการํ วา ปตฺโต ตถาภูโต, ตสฺส, ยถา จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปจฺจยาการสมเวตสฺสาติ อตฺโถฯ ติสมุฏฺฐานรูปนฺติ อุตุกมฺมาหารสมุฏฺฐานรูปํฯ อิทญฺจ สติปิ ตทา ภวงฺคาวฏฺฏนจิตฺตสมุฏฺฐานรูเป เกวลํ จกฺขุวิญฺญาณสมุฏฺฐิตรูปสฺส อภาวมตฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ สงฺคหํ คจฺฉตีติ นครํ วิย รชฺเช รูปกฺขนฺเธ สงฺคเหตพฺพตํ คเหตพฺพตํ คจฺฉติฯ ‘‘ตถาภูตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา เวทนาทโย จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาว, วิญฺญาณมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณเมวฯ สงฺขาราติ เจตนาว วุตฺตา เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ ปน ผสฺสชีวิตินฺทฺริยมนสิการจิตฺตฏฺฐิติโยปิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมาวฯ เอกโต สงฺคโห ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ เอกโต คณนาฯ สมาคโมติ ยถาสกํ ปจฺจยวเสน สโมธานํฯ สมวาโยติ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาเวน สมเวตตาย สมุทิตภาโวฯ

ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ปจฺจยากาโรฯ ปจฺจยธมฺเม ปสฺสนฺโตปิ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม ปสฺสติ, เต ปสฺสนฺโตปิ ปจฺจยธมฺเม ปสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘โย ปฏิจฺจสมุปฺปาท’’นฺติอาทิฯ ฉนฺทกรณวเสนาติ ตณฺหายนวเสนฯ อาลยกรณวเสนาติ อเปกฺขากรณวเสนฯ อนุนยกรณวเสนาติ อนุรชฺชนวเสนฯ อชฺโฌคาหิตฺวาติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา วิย คิลิตฺวา วิย นิฏฺฐเปตฺวา วิย ทฬฺหคฺคหณวเสนฯ ฉนฺทราโค วินยติ ปหียติ เอตฺถาติ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปหานญฺจาติ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ อาหริตฺวาติ ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตมฺปิ อตฺถโต อาเนตฺวา สงฺคณฺหนวเสน คเหตพฺพํฯ อาหรณวิธิํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘ยา อิเมสู’’ติอาทิมาหฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ ยถาวุตฺเตสุ สุขทุกฺขาทีสุ ตีสุ อภิสมยฏฺฐาเนสุฯ ทิฏฺฐีติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ ยาถาวทสฺสนํฯ

เอวํ สงฺกปฺปาทโยปิ ยถารหํ เวทิตพฺพาฯ ภาวนาปฏิเวโธติ ภาวนาวเสน ปฏิเวโธ, น อารมฺมณกรณมตฺเตนฯ อยํ มคฺโคติ อยํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ปวตฺโต อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เอตฺตาวตาปีติ เอวํ เอกสฺมิํ จกฺขุทฺวาเร วตฺถุ ปริคฺคหมุเขนปิ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานสฺส มตฺถกํ ปาปเนน พหุํ วิปุลํ ปริปุณฺณเมว ภควโต สาสนํ กตํ อนุฏฺฐิตํ โหติฯ

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธเมว ภวงฺคจิตฺตํ อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ นิรุทฺธมฺปี’’ติฯ มนฺทถามคตเมวาติ มหติยา นิทฺทาย อภิภูตสฺส วเสน วุตฺตํ, กปิมิทฺธปเรตสฺส ปน ภวงฺคจิตฺตํ กทาจิ อาวชฺชนสฺส ปจฺจโย ภเวยฺยาติฯ ภวงฺคสมเยเนวาติ ภวงฺคสฺเสว ปวตฺตนสมเยน ปคุณชฺฌานปคุณกมฺมฏฺฐานปคุณคนฺเถสุ เตสํ ปคุณภาเวเนว อาโภเคน วินาปิ มนสิกาโร ปวตฺตติฯ ตถา หิ ปคุณํ คนฺถํ ปคุณภาเวเนว นิรนฺตรํ วิย อชฺฌยมาเน อญฺญวิหิตตาย ‘‘เอตฺตโก คนฺโถ คโต, เอตฺตโก อวสิฏฺโฐ’’ติ สลฺลกฺขณา น โหติฯ จตุสมุฏฺฐานมฺปีติ สพฺพํ จตุสมุฏฺฐานรูปํ, น ปุพฺเพ วิย ติสมุฏฺฐานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺพงฺคมตฺตา โอฬาริกตฺตา จ ผสฺสเจตนาว สงฺขารกฺขนฺโธติ คหิตา, น อญฺเญสํ อภาวาฯ เอกเทสเมว สมฺมสนฺโตติ ยถาอุทฺทิฏฺฐํ อตฺถํ เหฏฺฐา อนวเสสโต อนิทฺทิสิตฺวา เอกเทสเมว นิทฺทิสนวเสน เทสนาย อามสนฺโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ยถาอุทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส ‘‘อชฺฌตฺติกญฺเจว, อาวุโส, จกฺขุ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.306) ฉทฺวารวเสน นิทฺทิสนฏฺฐาเนฯ เหฏฺฐา ปริหีนเทสนนฺติ – ‘‘ยํ อุปาทารูปํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อุปริ ตีณิ อริยสจฺจานี’’ติ นิทฺเทสวเสน ปริหีนํ อตฺถชาตํ สพฺพํฯ ตํตํทฺวารวเสนาติ จกฺขุทฺวาราทิกํ ตํตํทฺวารวเสนฯ จตุสจฺจวเสน อารทฺธา เทสนา จตุสจฺเจเนว ปริโยสาปิตาติ อาห ‘‘ยถานุสนฺธินาว สุตฺตนฺตํ นิฏฺฐเปสี’’ติฯ

มหาหตฺถิปโทปมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. มหาสาโรปมสุตฺตวณฺณนา

[307] นจิรปกฺกนฺเตติ น จิรํ ปกฺกนฺเต, ปกฺกนฺตสฺส สโต น จิรสฺเสวฯ สลิงฺเคเนวาติ มุณฺฑิยกาสายคฺคหณาทินา อตฺตโน ปุริมลิงฺเคเนวฯ ปาฏิเยกฺเก ชาเตติ วิปนฺนาจารทิฏฺฐิตาย ปกาสนียกมฺมกรณโต ปรํ อญฺญติตฺถิยสทิเส วิสุํ ภูเตฯ กุลปุตฺโตติ ชาติมตฺเตน กุลปุตฺโตฯ อสมฺภินฺนายาติ สมฺเภทรหิตาย, ชาติสงฺกรวิรหิตายาติ อตฺโตฯ ชาติสีเสน อิธ ชาติวตฺถุกํ ทุกฺขํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอติณฺโณติ ยสฺส ชาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐา’’ติฯ ชาโต หิ สตฺโต ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ชาตินิมิตฺเตน ทุกฺเขน อนฺโต อนุปวิฏฺโฐ วิย วิพาธียติฯ ชรายาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ จตฺตาโร ปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ ลาภา, จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลพฺภมานานํ สุกตภาโว สุฏฺฐุ อภิสงฺขตภาโวฯ วณฺณภณนนฺติ คุณกิตฺตนํฯ อปญฺญาตาติ สมฺภาวนาวเสน น ปญฺญาตาฯ ลาภาทินิพฺพตฺติยาภาวทสฺสนญฺเหตํฯ เตนาห ‘‘ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ น ลภนฺตี’’ติฯ อปฺเปสกฺขาติ อปฺปานุภาวาฯ สา ปน อปฺเปสกฺขตา อธิปเตยฺยสมฺปตฺติยา จ ปริวารสมฺปตฺติยา จ อภาเวน ปากฏา โหติฯ ตตฺถ ปริวารสมฺปตฺติยา อภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปปริวารา’’ติ อาหฯ

สาเรนปิ เกจิ อชานเนน อญฺญาลาเภน วา อสารภูตมฺปิ กตฺตพฺพํ กโรนฺตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘สาเรน สารกรณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกฺขจกฺกยุคนงฺคลาทิก’’นฺติ อาหฯ พฺรหฺมจริยสฺสาติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหสฺส สาสนพฺรหฺมจริยสฺสฯ มหารุกฺขสฺส มคฺคผลสารสฺส ญาณทสฺสนเผคฺคุกสฺส สมาธิตจสฺส สีลปปฏิกสฺส จญฺจลสภาวา สํสปฺปจารีติ จ จตฺตาโร ปจฺจยา สาขาปลาสํ นามฯ เตเนวาติ ลาภสกฺการสิโลกนิพฺพตฺตเนเนวฯ สาโร เม ปตฺโตติ อิมสฺมิํ สาสเน อธิคนฺตพฺพสาโร นาม อิมินา ลาภาทินิพฺพตฺตเนน อนุปฺปตฺโตติ โวสานํ นิฏฺฐิตกิจฺจํ อาปนฺโนฯ

[310] ญาณทสฺสนนฺติ ญาณภูตํ ทสฺสนํ วิสยสฺส สจฺฉิกรณวเสน ปวตฺตํ อภิญฺญาญาณํฯ สุขุมํ รูปนฺติ เทวาทีนํ, อญฺญมฺปิ วา สุขุมสภาวํ รูปํฯ เตนาห ‘‘อนฺตมโส…เป.… วิหรนฺตี’’ติ, ทิพฺพจกฺขุ หิ อิธ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน ‘‘ญาณทสฺสน’’นฺติ คหิตํฯ